كاروان‌سرای شركت نفت ارومیه، كاروان‌سرایی در مسیر جاده ابریشم

به گزارش خبرگزاری صداوسیمای استان آذربایجان غربی، بهروز خان‌محمدی، باستان‌شناس اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان غربی در یادداشتی نوشته است: آذربایجان غربی به لحاظ همجواری با کشورهای ترکیه، عراق و آذربایجان همواره در طول تاریخ یکی از نقاط پررفت و آمد منطقه بوده و به روایتی دروازه اروپا محسوب شده است، بر همین اساس، وجود راه‌های باستانی متعدد مواصلاتی با کشورهای همجوار نیز در این استان قابل تصور است.

وی افزود: اما خلاء و یا حداقل کمبود پژوهش­های مرتبط با موضوع، باعث عدم آگاهی از وضعیت راه‌ها، مسیرهای مواصلاتی، کاروان‌سراها و اقامتگاه‌های احتمالی احداثی و غیره شده است  ؛کاروان‌سراهای شناسایی شده در استان بسیار محدود و موردی بوده و تاکنون در این زمینه تحقیق جامعی صورت نگرفته است، کاروان‌سرای جنب شرکت نفت در میدان ولیعصر ارومیه و ابتدای بلوار شهدا قرار گرفته و از همین رو به این نام معروف شده است.

خان‌محمدی، در ادامه گفت :در گزارش ثبتی، این اثر را کاروان‌سرایی از اواخر دوران قاجار و اوایل دوره پهلوی می­دانند، شباهت پلان این بنا با کاروان‌سرای شاه عباسی جلفا قابل توجه بوده ولی کاروان‌سرای جلفا در دوره صفوی ساخته شده است.

 وی همچنین اضافه کرد : این کاروان‌سرا برای مدت‌ها خارج از محدوده شهر ارومیه و با فاصله چند صد متری از دروازه بالو، یکی از هفت دروازه ارومیه، واقع شده است با گسترش ساخت‌وساز­های شهری، امروزه کاملاً در میان بناهای شهری محصور شده است که با تلاش کارشناسان اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان غربی، سرانجام این اثر مستند­نگاری و نقشه­‌برداری شده و در سال 1380 با شماره 5071 در فهرست آثار ملی کشور جای گرفت.

ویژگی‌های معماری

این بنا به فرم مستطیلی به مساحت تقریبی چهار هزار متر است و از سه جهت شرق، غرب و جنوب با بناهای مجاور تلفیق شده و از ضلع شمالی به بلوار شهدا منتهی می‌شود که در گذشته نیز مسیر مواصلاتی ارومیه_سلماس بوده است.

ورودی اصلی بنا در این ضلع بوده و شامل سردر بلندی است که دو اتاق در دوطرف آن با پلان مشابه برای کنترل ورود و خروج، نگهبانی و ارائه خدمات مختلف به مسافران از قبیل خواروبار فروشی، نانوایی و غیره تعبیه شده است.

حجره­های کاروان‌سرا، پیرامون حیاط مستطیل‌شکل آن در اضلاع شرقی، غربی و جنوبی احداث شده است، در ضلع غربی و شرقی هرکدام 9 حجره و در ضلع جنوبی 10 حجره مشابه هم احداث شده، این حجره‌ها به وسیله درب‌هایی که در دیواره‌­های داخلی ایجاد شده، به یکدیگر متصل­اند.

در دو گوشه جبهه جنوبی، دو اتاق قرینه بزرگتر و تقریبا مربع‌شکل ساخته شده، این دو اتاق به لحاظ گنجایش بیشتر کارکرد متفاوتی نسبت به حجره‌­ها داشته‌­اند پوشش سقف حجره‌­ها به‌صورت طاق‌­های هلالی و با استفاده از آجر بوده و نورگیرهای کوچکی در برخی از طاق‌ها برای روشنایی بیشتر تعبیه شده است.

نمای ورودی حجره­‌ها نیز به صورت طاق هلالی اجرا شده و در بالای پنجره‌­ها به‌ویژه در محل اتاقک­‌های نگهبانی ورودی اصلی از طاق‌­های کمانی استفاده شده است.

مصالح

عمده­‌ترین مصالح به‌کار رفته در این بنای تاریخی آجر است، پس از آن به ترتیب سنگ و گچ قرار دارند، بدین صورت که پی­‌های دیوار به وسیله لاشه‌­سنگ ساخته شده و بدنه داخلی و خارجی بنا تا سقف از آجر است و پس از آن پوشش طاقی تمام سقف را در بر گرفته است.

در دیواره شمالی و محل ورودی، از اره‌های سنگی تا ارتفاع حدود 1 متر ایجاد شده و به روی آن با آجر کار شده است، امروزه تزئینات باقی­مانده بنا، آجر­کاری محدودی است.

در برخی قسمت‌ها به‌خصوص در محل طاق‌ها از تزئینات هره­چینی آجری به صورت محدود استفاده شده و در بخش سردر ورودی و پاطاق­‌ها از پیش‌آمد­گی آجرها برای تزئین استفاده شده است.

این کاروان‌سرا به لحاظ پلان در دسته کاروان‌سرای با الگوی پلان متفرقه طبقه‌بندی شده و مشابه کاروان‌سرای شاه‌عباسی جلفا و با آن قابل مقایسه است. این بنا به همراه کاروان‌سرای سیمون مهاباد، کاروان‌سرای جمال‌آباد و جاده سرو_ارومیه و کاروان‌سرای کوزه‌رش و آق‌زیارت سلماس، کاروان‌سراهای درون شهری خان میرهاشم و چیت ساران خوی و کاروان‌سراهای برون شهری قوردیک شاه‌عباسی و خان خوی، کاروان‌سراهای شناسایی شده محور فرعی جاده ابریشم هستند که از غرب دریاچه ارومیه و استان آذربایجان غربی عبور کرده و به سمت ترکیه امتداد می‌یابند.

این مسیر فرعی در نتیجه عوامل مختلفی همچون فصول مختلف سال، امنیت یا ناامنی جاده­ها، صعب‌العبور بودن یا دشواری پیمایش، به تناسب مورد استفاده قرار می­گرفته است.

بی‌شک کاروان‌سراهای موجود در این مسیر بیش از آنچه امروز باقی مانده، بوده که در اثر مرور زمان و مقاومت اندک مصالح و دلایل دیگر از بین رفته­اند.

این بنا از آثار ارزشمند تاریخی در شهر ارومیه است که ارزش‌های تاریخی آن چنانکه شایسته بوده شناخته نشده است، در حال حاضر، این بنا توسط اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان غربی در حال مرمت اساسی است.

امید که پس از مرمت  از آن با کاربری‌های فرهنگی مرتبط با جاده ابریشم همچون موزه هنرهای سنتی، فرش یا صنایع‌دستی، اقامتگاه‌های بوم‌گردی و غیره  مسیر جاده ابریشم در استان احیا و اقامتگاه‌های شناسایی شده آن سامان یابند.